در قسمت‌های قبل در مورد بازار رقابتی به طور مفصل صحبت کردیم و گفتیم بازار رقابتی، بازاری است که افزایش یا کاهش قیمت‌ها از سمت یک فروشنده، نمی‌تواند تاثیر خاصی بر قیمت آن محصول بگذارد و این بازارها قیمت‌پذیر هستند. اما در مقابل بازارهای رقابتی، بازارهای دیگری وجود دارند که عرضه‌کننده میتواند قیمت را تعیین کند؛ این بازارها به بازارهای انحصاری معروف هستند و قیمت‌گذاری توسط آن بنگاه انحصاری تعیین خواهد شد.
بنگاه رقابتی، قیمت محصول خود را از بازار می‌گیرد و مقدار تولید و عرضه محصول خود را در سطحی انتخاب می‌کند که در آن قیمت با هزینه نهایی برابر است اما در یک بنگاه انحصاری وضعیت کاملا متفاوت است و قیمت تعیین‌شده در این بنگاه بیشتر از هزینه نهایی آن است، در این بنگاه‌ها مصرف‌کنندگان انتخاب‌ها و گزینه‌های زیادی ندارند و مجبورند قیمت انحصاری بازار را پرداخت کنند.
علل به وجود آمدن انحصار
علت اصلی به وجود آمدن انحصار در یک بازار، محدودیت ورود به آن بازار است. انحصارگر، تنها فروشنده بازار است زیرا سایر شرکت‌ها اجازه ورود به این بازار را ندارند و نمی‌توانند با آن رقابت کنند.
در بازار انحصاری، محدودیت ورود به بازار نیز به سه علت ایجاد می‌شود:
- نهاده اصلی تولید در اختیار یک شرکت باشد و شرکت‌های دیگر آن را در اختیار نداشته باشند.
- دولت حق انحصار تولید و عرضه برخی خدمات و محصولات را به یک سری از شرکت‌ها واگذار می‌کند و به دیگران اجازه ورود نمی‌دهد.
- هزینه‌های تولید برای یک تولیدکننده، پایین‌تر از سایر تولیدکنندگان است.
منابع انحصار
مهم‌ترین دلیل به وجود آمدن انحصار این است که شرکتی مالکیت یک منبع تولید اصلی را در اختیار داشته باشد. برای مثال اگر در یک شهر تنها یک عرضه‌کننده برای آب وجود داشته باشد، مالکیت نهاده اصلی تولید در اختیار این عرضه‌کننده است و این عرضه‌کننده میتواند به هر قیمتی که تمایل دارد، محصول را به فروش برساند، پس با توجه به اهمیت آب برای مصرف‌کنندگان و نبود کالای جایگزین، مصرف‌کنندگان نیز چاره‌ای جز خرید ندارند.
انحصارهای دولتی
همانطور که گفته شد انحصار گاهی به این دلیل به وجود می‌آید که دولت حق فروش برخی کالاها و خدمات را به بنگاهی خاص اعطا کرده باشد. برخی اوقات ارتباطات سیاسی، علت ایجاد انحصار است.
حق ثبت، حق اختراع، حق نشر و... از مثال‌های دیگر انحصار هستند که توسط دولت ایجاد می‌شود تا منافع عمومی تامین شود.
انحصارهای طبیعی
مثال شرکت آب موردی از انحصار طبیعی بود. زمانی یک صنعت، انحصار طبیعی پیدا می‌کند که فقط یک شرکت بتواند کالا یا خدمتی را به بازار عرضه کند. گاهی اوقات اندازه بازار نیز میتواند انحصار طبیعی برای یک صنعت ایجاد کند. مثلا گاهی بازار آنقدر کوچک است که وجود یک بنگاه برای کار و تامین نیاز و تقاضا کافی است مثلا شهری را تصور کنید که بسیار کوچک است و یک پل هوایی نیازهای شهر را تامین می‌کند، زمانی که جمعیت پایین و اندازه بازار کوچک باشد، یک عرضه‌کننده به راحتی میتواند نیازهای بازار را تامین کند.
بازار انحصاری و بازار رقابتی
باتوجه به آنچه گفته شد می‌دانیم که تعیین قیمت، کلید واژه اصلی بازار انحصاری و بازار رقابتی است. در بازار انحصاری امکان تعیین قیمت توسط عرضه کننده وجود دارد اما در بازار رقابتی اینطور نیست. در بازار رقابتی اگر تولیدکننده بخواهد کالای بیشتری بفروشد، نیازی به تغییر قیمت ندارد و نمودار تقاضا در این بنگاه افقی است. زیرا مقدار تولید تاثیری بر قیمت نخواهد داشت. اما در بازار انحصاری اینطور نیست و اگر بنگاه قصد داشته باشد محصول بیشتری را به فروش برساند، باید قیمت محصول را کاهش دهد.
هزینه رفاهی انحصارگر
در حالت انحصار همواره قیمت کالا بالاتر از هزینه نهایی است، از طرفی مصرف‌کنندگان هم قیمت بالا را ویژگی نامطلوب یک بنگاه انحصاری قلمداد می‌کنند.
تعیین رفاه یک جامعه با استفاده از معیار اضافه کل رفاه محاسبه می‌شود، پس تعادل عرضه و تقاضا در یک بازار رقابتی نه تنها یک نتیجه طبیعی است که یک نتیجه مطلوب هم است چون دست نامرئی بازار نیز وارد شده و سعی دارد اضافه رفاه کل را به حداکثر برساند اما در بازار انحصاری بدین صورت نیست. چون شیوه تخصیص منابع در بازار انحصاری متفاوت است، امکان حداکثر کردن رفاه اقتصادی در وضعیت انحصار وجود ندارد.
اگر یک برنامه‌ریز متعهد بخواهد برای یک بازار انحصاری برنامه‌ریزی کند، شرایط را به شکلی تعیین می‌کند که علاوه بر سود بنگاه، منافع مصرف‌کنندگان نیز حفظ شود. در این شرایط، او تلاش می‌کند تا اضافه رفاه کل در این بازار به حداکثر برسد. اما در بازار انحصاری، انحصارگر سطحی از تولید را انتخاب می‌کند که درآمد و هزینه نهایی باهم تلاقی داشته و برابر باشند. در نتیجه سطح تولید در بازار انحصاری، کمتر از سطح تولید کارآمد اجتماعی است.
وضعیت بازار انحصاری و زیان رفاهی ناشی از انحصار را می‌توان به مالیات تشبیه کرد یعنی انحصارگر مانند گیرنده مالیات عمل می‌کند و سبب می‌شود تا مقدار فروش کمتر از میزان بهینه بازار باشد.
تبعیض قیمت
تاکنون فرض بر آن بوده که یک بنگاه انحصاری، محصول را با قیمتی ثابت به تمام مصرف‌کنندگان می‌فروشد اما در واقع همیشه اینطور نیست و گاهی بنگاه، محصول را با قیمت‌های متفاوت به مشتریان می‌فروشد و این در حالی است که هزینه تولید برای تمام مصرف‌کنندگان ثابت است.
به این شیوه تبعیض قیمت گفته می‌شود، در بازار رقابتی امکان تبعیض قیمت وجود ندارد و قیمت کالا به صورت یکسان در اختیار تمام مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد اما بازار انحصاری متفاوت است و فروشنده میتواند محصول خود را با قیمت‌های متفاوت به فروش برساند.
فرض کنید یک شرکت هواپیمایی اقدام به فروش بلیط هواپیما می‌کند و می‌گوید برای بلیط دو طرفه، افرادی که تا شب دوشنبه در محل مقصد اقامت داشته باشند، می‌توانند بلیط ارزانتری تهیه کنند. در این حالت مشتریان عادی از تاجران جدا خواهند شد چون تاجران حاضرند پول بیشتری بپردازند و زودتر برگردند اما یک مسافر عادی دوست دارد کمتر پرداخت کند و بیشتر بماند، از اینجا می‌توان تاثیر تبعیض قیمتی در یک بازار را مشاهده نمود.
توجه داشته باشید که بنگاه‌های انحصاری بسیار کمیاب هستند چون عموما کالاها یا تولیدکنندگان بسیار زیادی دارند و یا جانشین مناسبی دارند و در صورت تغییر قیمت، مصرف‌کننده کالاهای جایگزین را انتخاب خواهند کرد.
البته انحصار درجات مختلفی دارد و بسیاری از بنگاه‌ها تا درجاتی قدرت انحصار را دارند.
اشتراک گذاری
ترتیبی که مدرسه اقتصادآنلاین برای خواندن مطالب سری اقتصاد با منکیو به شما پیشنهاد می‌کند:
- ده اصل اقتصادی از دیدگاه منکیو
- چطور مثل یک اقتصاددان فکر کنیم؟
- وابستگی متقابل چیست | بررسی دو اصل پایه تجارت(مزیت نسبی و مطلق)
- انواع بازارها؛ عوامل موثر بر عرضه و تقاضا
- کشش عرضه و تقاضا چیست و عوامل موثر بر آن کدام اند؟
- تاثیر سیاست های دولت بر عرضه و تقاضا چگونه است؟
- اضافه رافاه چیست و کارایی بازار چگونه است؟
- کاربرهای عرضه و تقاضا: هزینه های وضع مالیات
- کاربردهای عرضه و تقاضا: تجارت بین الملل
- منظور از کالای عمومی و منابع مشترک چیست؟
- طرح نظام مالیاتی به چه معناست
- بررسی هزینه های تولید به چه صورت است؟
- انحصار چیست؟ بررسی منابع و انواع آن
- رقابت انحصاری چیست و چه تفاوتی با رقابت کامل دارد؟
- منظور از انحصار چند جانبه چیست؟
- منظور از نابرابری درآمد و فقر چیست؟