روان شناسان موضوعات بسیاری را در مورد افسردگی، مرگ، رفتارهای انسان و…. مورد بررسی قرار داده‌اند. همه ما اطلاعات بسیار زیادی در مورد روان شناسی مسائل جنسی، روان شناسی انتخاب و…. داریم؛ اما احتمالا چیزی در مورد روان شناسی پس انداز، خرید یا مصرف نمی‌دانیم. به عبارت بهتر، روان شناسی پول، یکی از موضوعاتی است که در روان شناسی فراموش شده است. اگر به هر کتابی در حوزه روان شناسی نگاهی بیاندازید، بعید است که چیزی در مورد پول در آن ببینید. کتاب های متعددی با عنوان روان شناسی پول در دنیا عرضه شده است. ولی غالب این کتاب‌ها، رازهای چگونه پولدار شدن را به ما نشان می‌دهد. البته این طور هم نیست که همه روانشناس‌ها پول را فراموش کرده باشند. برخی مانند فروید، به این مساله در علم روان شناسی پرداخته‌اند. در دهه‌های اخیر نیز روان شناسان اقتصادی به جنبه‌های مختلف استفاده از پول توجه داشته‌اند.
با همه این اوصاف، این موضوع که طی این سال‌های از روان شناسی پول غفلت شده، بر سر جای خود باقی است.
برخی معتقدند روان شناسان پول را بررسی نمی‌کنند؛ زیرا پول مساله‌ای است که در حیطه بررسی‌های علم اقتصادی قرار دارد. البته اقتصاددانان در دو زمینه اساسی با روان‌شناسان متفاوت هستند. اقتصاددانان اصولا علاقه‌مند به بررسی داده‌های یکپارچه در سطح کلان هستند و به این موضوع که مردم در گروه‌ها و طبقات مختلف از چه الگویی استفاده میکنند و…، بیشتر از بررسی الگوهای رفتاری مردم، اهمیت قائلند. اما در مقابل روان شناسان مایلند بدانند چرا و چگونه گروه‌های مختلف مردم با اعتقادات و سوابق مختلف، الگوهای متفاوتی برای مصرف پول دارند.
روان شناسی پول
رویای پولدار شدن در همه جا وجود دارد و افسانه‌های متفاوتی درباره ثروت نگاشته شده است. رویای پولدارشدن معناهای متفاوتی را با خود به دنبال دارد. پول آزادی می‌اورد. پول امینت می‌اورد. پول موفقیت‌های افراد را به رخ می‌کشد. ثروت حتی می‌تواند افراد ناتوان را قدرتمند و محبوب نشان دهد. قدرت پول به حدی است که در سال‌های اخیر شاهد هستیم بسیاری از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه‌یافته مهاجرت میکنند.
به هرحال نیروی شگفت انگیز در پول نهفته است که انگیزه‌ای قوی برای جست‌وجوی آن ایجاد می‌کند. پول به خودی خود فاقد قدرت است. اما زمانی که با معانی همراه شود، نیرویی خاص می‌گیرد. کارایی پول در جامعه نیز بیش از هر چیز به انتظاراتی بستگی دارد که مردم از آن دارند نه ویژگی‌های مادی و یا ذاتی آن.
نکته مهمی که باید بدانید آن است که هیج نظریه جامع روان شناختی در مورد پول وجود ندارد؛ اما رفتارگرایان در آزمایش‌های خود نشان داده‌اند که پول چطور می‌تواند با شرطی کردن به یک شی با ارزش تبدیل شود. حتی در این زمینه پژوهش‌هایی بر روی حیوانات نیز انجام شده است. این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که چگونه شامپانزه‌ها و… پس از انجام یک حرکت مشخص، ژتونی مانند کارت، توپ و… دریافت میکنند که می‌تواند با غذا تعویض شود. در نتیجه پول با ارزش است چون قابل معامله با کالاهای دیگر است.
پول چیست؟
در مورد واژه پول، معانی و تعاریف بسیار زیادی عنوان میشود. البته تنها معانی این واژه نیست که متفاوت است؛ از سمتی دیگر، کاربردهای واژه پول نیز متفاوت است.
پول را می‌توان وسیله ارزش گذاری، پرداخت، واحد شمارش و به طور کل وسیله‌ای مورد قبول در مبادلات تعریف کرد. پول همچنین ابزاری همگانی و دقیق در ریاضیات است. پول باید قابل حمل، بادوام، قابل تقسیم بوده و رسمیت هم داشته باشد. در ادامه چند مورد از واژگان مربوط به پول و تعاریف آن‌ها آمده است:
وسیله مبادله حقوقی: نوعی پرداخت قانونی
وجه رایج: سکه، اسکناس و همه ابزارهای مبادلاتی در دسترس
پول نقد: چیزی که در پرداخت‌ها معمول است یا واسطه مبادلاتی به ویژه سکه و اسکناس
پول کالایی: مانند سکه‌های طلا، جایی که فلز با ارزش اسمی خود برابر باشد.
پول ژتونی: سکه‌های فلزی که زمانی به صورت پول کالایی مبادله می‌شدند
پول نماینده: اسکناس که قابل تبدیل به پول کالایی است.
پول بی‌پشتوانه: پولی که دولت می‌گوید وسیله مبادله رسمی قرار خواهد گرفت
پول بانکی: اسکناس و چک‌هایی که بانک‌ها صادر میکنند
پول جانشین: همه سپرده‌ها و اسکناس‌های خزانه و اسکناس جاری
اعتبار: باور به پرداخت و یا بازپرداخت پول
از همه این تعاریف که بگذریم، معنی پول روشن است؛ پول وسیله مبادله است.
نظریه روان شناسی پول:
لی و همکارانش در سال ۱۹۸۷، نظریه‌ای با نام نظریه روان شناسی پول ابداع کرده‌اند. در این نظریه تلاش شده تا نگرش روان شناسان اقتصادی-اجتماعی نسبت به پول نشان داده شود. این نظریه می‌گوید: پول بسیار نمادین است و رفتارهای پولی را تنها می‌توان در چشم‌انداز تاریخ و روند توسعه آن درک کرد. در واقع، هرچند پول سیستمی برای سنجش مبادله‌هاست اما معانی زیادی دارد که در نحوه استفاده از آن اثرگذار خواهد بود.
لی و همکارانش در نظریه خود به حقایق مهمی در سطوح تحلیل روان شناسی فردی در مورد پول اشاره کرده‌اند.
نخستین مورد آن است که شکل‌های متفاوتی از پول در جوامع پیچیده وجود دارد، این اشکال شامل کارت اعتباری، اسکناس، چک و… میشود که هر یک از این موارد بیانگر مقدار واحدی از پول خواهد بود. اما میزان مصرف هر یک از این انواع پول در بین مردم یکسان نیست. چراکه هر یک مزایا و معایبی دارند؛ برای مثال هرچند استفاده از پول نقد آسان است، اما احتمال دزدی وجود دارد و از طرفی دیگر نیز ممکن است در طول زمان، کهنه و برای استفاده نامناسب شود.